Trong bối cảnh công nghệ số phát triển mạnh mẽ, các nền tảng mạng xã hội không chỉ trở thành công cụ kết nối mà còn là môi trường để người dùng tương tác và thể hiện sự yêu thích đối với những thần tượng (idols) hay những cá nhân có tầm ảnh hưởng (KOLs). Một trong những hình thức thể hiện sự yêu mến phổ biến nhất là tặng quà ảo cho idol trong các phiên livestream trên các nền tảng mạng xã hội như TikTok. Hành động này không chỉ mang ý nghĩa tinh thần mà còn có giá trị kinh tế đáng kể khi nhiều người sẵn sàng chi một khoản tiền lớn để tặng quà. Tuy nhiên, sau khi thực hiện giao dịch, không ít trường hợp người tặng cảm thấy hối tiếc và muốn đòi lại số tiền đã chi. Điều này đặt ra vấn đề pháp lý quan trọng: Liệu người tặng có quyền yêu cầu hoàn trả số tiền đã tặng hay không? Bài viết này sẽ phân tích vấn đề trên dưới góc độ pháp lý.
- Cơ sở pháp lý của giao dịch tặng quà ảo
Theo quy định tại Điều 457 Bộ luật Dân sự 2015, tặng cho tài sản là một giao dịch dân sự, theo đó, bên tặng cho chuyển giao tài sản của mình cho bên nhận mà không yêu cầu đền bù. Bên cạnh đó, cần hiểu quy định về điều kiện có hiệu lực của giao dịch dân sự tại Điều 117 Bộ luật Dân sự 2015: (i) chủ thể có năng lực pháp luật dân sự, năng lực hành vi dân sự phù hợp với giao dịch dân sự được xác lập; (ii) chủ thể tham gia giao dịch dân sự hoàn toàn tự nguyện; (iii) mục đích và nội dung của giao dịch dân sự không vi phạm điều cấm của luật, không trái đạo đức xã hội. Trong trường hợp tặng quà ảo trên các nền tảng trực tuyến, bản chất pháp lý của giao dịch này là một hợp đồng tặng cho tài sản. Khi người tặng đã thực hiện giao dịch và hệ thống nền tảng xác nhận hoàn tất việc chuyển quà, giao dịch này được xem là có hiệu lực và khó có cơ sở để yêu cầu hoàn lại.
Ngoài ra, các nền tảng mạng xã hội như TikTok có chính sách quy định rõ rằng các vật phẩm ảo sau khi được giao dịch và hoàn thành tặng cho, người dùng sẽ mất quyền yêu cầu hủy giao dịch hoặc hoàn trả. Khi người dùng đồng ý với điều khoản sử dụng của nền tảng, đồng nghĩa với việc khi tặng quà, người dùng đã chấp nhận việc tài sản giao dịch không thể được hoàn lại.
[1]
- Trường hợp giao dịch có thể bị vô hiệu
Dù nguyên tắc được quy định trong chính sách của các nền tảng là không thể yêu cầu hoàn trả quà đã tặng, vẫn có trường hợp giao dịch bị vô hiệu theo quy định của pháp luật:
– Giao dịch vô hiệu do nhầm lẫn (Điều 126 BLDS 2015): Nếu người tặng quà có thể chứng minh rằng họ đã có sự nhầm lẫn nghiêm trọng khi thực hiện giao dịch, chẳng hạn như nhầm đối tượng, nhầm số tiền hoặc hiểu sai về tính chất của giao dịch. Trong những trường hợp này, người tặng có quyền yêu cầu Tòa án tuyên bố giao dịch vô hiệu và hoàn trả tài sản.
– Giao dịch vô hiệu do bị lừa dối (Điều 127 BLDS 2015): Nếu idol sử dụng lời lẽ dụ dỗ, hứa hẹn tặng quà đáp lễ nhưng không thực hiện với mục đích lôi kéo người khác tặng tiền, đây có thể bị xem là hành vi lừa dối. Khi đó, người tặng có thể yêu cầu Tòa án tuyên bố giao dịch vô hiệu và hoàn trả tài sản.
– Giao dịch vô hiệu do người chưa thành niên xác lập (Điều 125 BLDS 2015): Trường hợp người dưới 15 tuổi thực hiện giao dịch mà không có sự đồng ý của cha mẹ, hoặc người dưới 6 tuổi thực hiện giao dịch mà không do cha mẹ xác lập, hợp đồng có thể bị tuyên vô hiệu. Bên cạnh đó, theo chính sách của TikTok, người giao dịch mua quà và tặng quà trên livestream phải từ 18 tuổi trở lên
[2]. Nếu người dưới 18 tuổi thực hiện giao dịch, họ không phải là đối tượng hợp lệ theo điều khoản sử dụng của TikTok. Khi đó, phụ huynh có quyền chứng minh và yêu cầu Tòa án tuyên bố giao dịch vô hiệu.
- Trách nhiệm hình sự nếu có dấu hiệu lừa đảo
Nếu idol có hành vi cố ý gian dối nhằm chiếm đoạt tài sản của người hâm mộ, họ có thể bị truy cứu trách nhiệm hình sự theo Điều 174 Bộ luật Hình sự 2015 về tội “Lừa đảo chiếm đoạt tài sản” hoặc tội “Lạm dụng tín nhiệm chiếm đoạt tài sản” theo quy định tại Điều 175 Bộ Luật Hình sự 2015. Để cấu thành các tội danh này, cần có các yếu tố sau: (i) thứ nhất, phải có hành vi gian dối, tức là idol sử dụng những lời lẽ không trung thực, hứa hẹn nhưng không thực hiện để dụ dỗ người hâm mộ tặng quà; (ii) thứ hai, idol phải có mục đích chiếm đoạt tài sản, tức là lợi dụng lòng tin của người hâm mộ để thu lợi bất chính; và (iii) cuối cùng, phải có hậu quả thiệt hại cụ thể, theo quy định tại Điều 174 Bộ luật Hình sự 2015, số tiền bị chiếm đoạt từ 2.000.000 đồng trở lên và từ 4.000.000 đồng trở lên quy định tại Điều 175 Bộ Luật Hình sự 2015.
Trong trường hợp bị lừa đảo, người tặng có thể thu thập các bằng chứng như video, tin nhắn và gửi đơn tố giác tội phạm lên cơ quan công an nơi idol thường trú hoặc nơi cư trú. Tuy nhiên, nạn nhân cần chuẩn bị sẵn tâm lý rằng sẽ khó khăn để đòi lại vật phẩm, tài sản đã tặng cho bởi việc giao dịch được xác lập trên không gian mạng, nơi cư trú của các idols, KOLs không rõ ràng (nhiều trường hợp cư trú ở nước ngoài), thiếu bằng chứng xác thực,…
- Biện pháp phòng tránh rủi ro khi tặng quà trên TikTok
Để tránh các rủi ro pháp lý và bảo vệ quyền lợi của mình khi tham gia giao dịch tặng quà giá trị cao trong các phiên livestream trên các nền tảng trực tuyến, người dùng cần lưu ý một số biện pháp sau:
– Trước hết, cần hiểu rõ chính sách của các nền tảng mạng xã hội về giao dịch tặng quà ảo, đặc biệt là quy định không hoàn trả sau khi quà đã được tặng. Người dùng nên cân nhắc kỹ lưỡng trước khi thực hiện mọi giao dịch, và tránh để bị cảm xúc nhất thời, hoặc những lời hứa hẹn không xác thực chi phối.
– Bên cạnh đó, cần thận trọng với các hình thức thao túng tâm lý từ idol hoặc những lời hứa hẹn không có cơ sở. Một số idol có thể tương tác mạnh nhằm tạo bầu không khí kích thích hoặc đưa ra lời hứa mang tính mập mờ nhằm khuyến khích người hâm mộ tặng quà.
– Ngoài ra, để kiểm soát chi tiêu, người dùng có thể sử dụng tính năng giới hạn chi tiêu do các ngân hàng và ví điện tử cung cấp. Việc đặt hạn mức chi tiêu giúp người dùng tránh rủi ro chi tiêu quá mức trong một thời điểm nhất định.
– Bên cạnh đó, có thể cân nhắc các hình thức ủng hộ khác thay vì tặng quà ảo, chẳng hạn như mua sản phẩm do idol quảng bá để đảm bảo giá trị thực tế.
– Phụ huynh cần kiểm soát việc sử dụng ứng dụng tiktok, xem livestream có tặng vật phẩm đối với trẻ vị thành niên, dưới 18 tuổi.
- Kết luận
Việc đòi lại tiền sau khi tặng quà ảo trên TikTok là một vấn đề pháp lý phức tạp, do đây là giao dịch mang tính tự nguyện và chịu sự điều chỉnh của cả Bộ luật Dân sự 2015 và quy định của nền tảng. Trong đa số trường hợp, việc hoàn tiền là bất khả thi. Tuy nhiên, nếu có căn cứ về nhầm lẫn, lừa đảo hoặc giao dịch do người chưa thành niên thực hiện mà không có sự đồng ý của phụ huynh, người tặng có thể yêu cầu hoàn trả hoặc tố giác hành vi vi phạm pháp luật. Quan trọng nhất, người dùng cần trang bị kiến thức pháp lý để bảo vệ quyền lợi của mình và tránh các rủi ro không đáng có khi tham gia các nền tảng mạng xã hội.
[1] TikTok, Virtual Items,
https://www.tiktok.com/legal/page/row/virtual-items/en:
“However, if you purchase Coins, you acknowledge and agree that we start supplying the Coins to you as soon as the purchase is complete and therefore, your right to cancel or withdraw from the agreement to purchase is lost at this point.”
[2] TikTok, Virtual Items,
https://www.tiktok.com/legal/page/row/virtual-items/en:
“Only users 18 years old or older (or the age of majority in your jurisdiction) can: buy Coins and Gifts; send Gifts to other Users; receive Gifts with monetary value; or earn Diamonds and withdraw Diamonds.”
Tiếng Việt 
English